महाराष्ट्रातील डेयरी विकासाची नवी सुरुवात
महाराष्ट्रातील विदर्भ आणि मराठवाडा भाग हे शेती संकट आणि पशुपालकांच्या अडचणींसाठी ओळखले जातात. येथे राष्ट्रीय डेयरी विकास बोर्ड (NDDB) च्या मदतीने दुसऱ्या टप्प्यातील डेयरी विकास योजना सुरू होत आहे. ही योजना 19 जिल्ह्यांत अमलात येईल, ज्यात पशुपालकांना गाय-भैंस, चारा आणि आधुनिक मशिनरी मिळेल.
या योजनेचा उद्देश दूध उत्पादन वाढवणे आणि पशुपालकांना आर्थिक स्थैर्य देणे आहे. पहिल्या टप्प्यात ११ जिल्ह्यांत यश मिळाले असून, आता विस्तार होत आहे. ही पायरी शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या रोखण्यास आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकटी देण्यास मदत करेल.
NDDB ची भूमिका आणि योजना संरचना
राष्ट्रीय डेयरी विकास बोर्ड (NDDB) हे भारतातील डेयरी क्षेत्रातील प्रमुख संस्था आहे. १९६५ मध्ये स्थापन झालेल्या NDDB ने ऑपरेशन फ्लडद्वारे दूध क्रांती घडवली. आता महाराष्ट्रात Vidarbha Marathwada dairy development ही योजना NDDB च्या सहकार्याने राबवली जात आहे. योजनेचा दुसरा टप्पा ११ जिल्ह्यांच्या पहिल्या टप्प्यावर आधारित आहे. NDDB आणि मदर डेअरी फ्रूट अँड व्हेजिटेबल प्रायव्हेट लिमिटेड (MDFVL) यांची भागीदारी असेल. ही संरचना पशुपालकांना थेट लाभ देईल आणि दूध संकलन वाढवेल.
विदर्भ आणि मराठवाड्यातील कव्हरेज
विदर्भातील ११ जिल्हे – अमरावती, यवतमाळ, वर्धा, नागपूर, चंद्रपूर, बुलढाणा, अकोला, भंडारा, गोंदिया, गडचिरोली आणि वाशिम – आणि मराठवाड्यातील ८ जिल्हे – नांदेड, उस्मानाबाद, लातूर, जालना, परभणी, बीड, हिंगोली आणि औरंगाबाद – या योजनेत सामील होतील. हे भाग दुष्काळग्रस्त असल्याने, या जिल्ह्यांत २,५०० हून अधिक गावे व्यापली जाणार आहेत. NDDB ने यापूर्वी १,८५,००० लिटर दूध संकलन केले असून, आता ते दुप्पट होईल.
पशुपालकांसाठी प्रमुख लाभ: गाय-भैंस वाटप
योजनेअंतर्गत पशुपालकांना उच्च नशिबाच्या गायी आणि भैंसी मिळतील. या प्राण्यांमुळे दूध उत्पादन २०-३०% वाढेल. NDDB च्या राष्ट्रीय गोकुल मिशन (RGM) अंतर्गत कृत्रिम गर्भाधान (AI) सेवाही वाढवल्या जातील. मराठवाड्यात २७३ AI केंद्रे कार्यरत असून, २ लाख AI करून २०,९७९ श्रेष्ठ बछडे जन्माला आले आहेत. हे पशुपालकांना गुणवत्ता सुधारण्यास मदत करेल.
चारा उत्पादन आणि सबसिडी
वर्षभर चारा उपलब्धतेसाठी सबसिडी दिली जाईल. उच्च दर्जाचे चारा बियाणे आणि खतांसाठी ५०% पर्यंत अनुदान असेल. NDDB ने मराठवाड्यात ८ सायलेज उत्पादन प्रकल्पांना ₹६८२ लाख मंजुरी दिली आहे, ज्यात ₹३२० लाख सबसिडी आहे. हे पशुपालकांना दुष्काळातही चारा पुरवठा सुनिश्चित करेल.
आधुनिक मशिनरी आणि प्रशिक्षण सुविधा
पशुपालकांना इलेक्ट्रिक चारा कापणी मशिन आणि सायलेज उत्पादन युनिट वाटप केले जाईल. हे उपकरण दैनिक काम कमी करेल आणि उत्पादकता वाढवेल. याशिवाय, आधुनिक डेयरी व्यवस्थापनासाठी प्रशिक्षण दिले जाईल. NDDB च्या रेडिओ संवाद कार्यक्रमाद्वारे नागपूर, औरंगाबाद येथून प्रसारण होईल. हे पशुपालकांना आहार संतुलन आणि रोग प्रतिबंधक याबाबत जागृत करेल.
दूध संकलन आणि बाजारपेठ जोडणी
मदर डेअरीने नांदेड जिल्ह्यात २४७ गावांत १८७ दूध संकलन केंद्रे, १५ बल्क मिल्क कूलर आणि एक चिलिंग सेंटर उभारले आहे. यामुळे १,६७३ पशुपालकांना लाभ होईल. दैनिक २ लाख लिटर दूध संकलनाचे ध्येय आहे. हे ४० शहरांत वितरण नेटवर्कद्वारे शेतकऱ्यांना न्याय्य किंमत मिळवून देईल.
आत्महत्या प्रभावित भागात आर्थिक सक्षमीकरण
विदर्भ आणि मराठवाडा हे शेतकरी आत्महत्या प्रकरणांसाठी कुप्रसिद्ध आहेत. ही योजना दूध व्यवसायाद्वारे उत्पन्न दुप्पट करण्यावर भर देईल. सरकारला अपेक्षा आहे की, डेयरी क्षेत्रामुळे ९१,००० हून अधिक कुटुंबांना लाभ होईल. हे ग्रामीण बेरोजगारी कमी करेल आणि महिलांना स्वयंरोजगाराच्या संधी देईल.
पशु आरोग्य आणि लसीकरण
केंद्रीय पशुपालन विभागाच्या योजना अंतर्गत विविध रोगांसाठी मोफत लसीकरण केले जाईल. NDDB ने गावस्तरीय पशुवैद्यकीय सेवा सुरू केल्या आहेत. महाराष्ट्रातील दुधारू पशु पुरवठा योजना २०२३-२४ आणि २०२४-२५ साठी राबवली जात आहे. हे पशुपालकांना निरोगी जनावर मिळवून देईल.
योजना कार्यान्वयन आणि अंमलबजावणी
नवी दिल्लीत झालेल्या बैठकीत केंद्रीय मंत्री नितीन गडकरी आणि राज्य मंत्री पंकजा मुंडे यांनी हा निर्णय घेतला. NDDB च्या सहकार्याने महाराष्ट्र सरकार ₹३०० कोटी खर्च करेल. उद्घाटन राष्ट्रीय डेयरी विकास परियोजनेच्या दुसऱ्या टप्प्यात होईल. NDDB आणि राज्य सहकारी डेअरी फेडरेशन यांच्यात MoU होईल.
आव्हाने आणि उपाय
दुष्काळ आणि बाजारातील अस्थिरता ही प्रमुख आव्हाने आहेत. NDDB ने रेशन बॅलन्सिंग प्रोग्राम सुरू केला आहे, ज्यात आहार सुधारणेसाठी सल्ला दिला जाईल. हे दूधातील वसा आणि SNF (Solids Not Fat) वाढवेल. महिलांसाठी स्वतंत्र गट तयार करून सहभाग वाढवला जाईल. हे सामाजिक समावेशकता सुनिश्चित करेल.
अपेक्षित परिणाम आणि भविष्यातील विस्तार
या योजनेद्वारे दूध उत्पादन २०% ने वाढेल आणि २७,००० पशुपालकांना थेट लाभ होईल. भविष्यात NDDB राष्ट्रीय कार्यक्रमांसारखे NPDD (नॅशनल प्रोग्राम फॉर डेअरी डेव्हलपमेंट) अंतर्गत पायाभूत सुविधा वाढवेल. हे २०२५-२६ पर्यंत चालू राहील.
दूध उत्पादनातील वाढ
महाराष्ट्रात दैनिक दूध उत्पादन १ कोटी लिटर आहे, ज्यातून ५ लाख कुटुंबे अवलंबून आहेत. ही योजना ते १.५ कोटी लिटरपर्यंत नेईल. NDDB ने २,३५० दूध बूथ उघडले असून, ते ४० शहरांत विस्तारित होईल.
इतर सहाय्यक योजना
राष्ट्रीय पशुधन मिशन (NLM) अंतर्गत उद्योजक विकास योजना (EDP) राबवली जात आहे. यात सायलेज उत्पादनासाठी सबसिडी आहे. महाराष्ट्र पशु आणि मत्स्य विज्ञान विद्यापीठ (MAFSU) सोबत MoU द्वारे चारा विकास केला जाईल. हे शास्त्रीय पद्धतींनी चारा उत्पादन वाढवेल.
डिजिटल आणि जागरूकता उपक्रम
NDDB ने रेडिओ संवाद सुरू केला आहे, ज्यात मंगळवार आणि शुक्रवारी ३० मिनिटांचे कार्यक्रम प्रसारित होतात. हे पशुपालकांना वैज्ञानिक व्यवस्थापन शिकवेल. मोबाइल ॲपद्वारे AI सेवा बुकिंग शक्य होईल.
निष्कर्ष: शाश्वत विकासाकडे पाऊल
NDDB च्या या योजनेमुळे महाराष्ट्रातील पशुपालकांना नवीन आशा मिळेल. ही केवळ डेयरी विकास नव्हे, तर ग्रामीण सक्षमीकरणाची मोहीम आहे. सरकार आणि NDDB च्या प्रयत्नांमुळे शेती संकट दूर होईल. पशुपालकांनी या संधीचा लाभ घ्यावा.
